کم کاری تیروئید یا هیپوتیروئیدیسم (Hypothyroidism) از شایع‌ترین بیماریهای غدد درون‌ریز پس از دیابت محسوب میشود. به بیان ساده، این عارضه زمانی رخ می‌دهد که غده تیروئید قادر به تولید میزان کافی هورمون موردنیاز بدن نباشد. هورمون‌های تولید شده توسط غده تیروئید شامل تری یدوتیرونین (T۳) و تیروکسین (T۴) هستند. این هورمون‌ها نقش مهمی در تنظیم مصرف انرژی، تولید گرما و حمایت از فرآیند رشد بدن ایفا می‌کنند. این بیماری در زنان سه برابر بیشتر از مردان مشاهده میشود.
کم کاری تیروئید یا تیروئید کم کار چیست؟
کمکاری تیروئید به عنوان یکی از اختلالات غده تیروئید و از رایج‌ترین بیماریهای غدد شناخته میشود. در این وضعیت، غده تیروئید نمی‌تواند به میزان کافی هورمون‌های تیروئیدی تولید کرده و وارد جریان خون کند. این حالت موجب کاهش سرعت واکنش‌های سوخت‌وساز و در نتیجه کندی فرآیند متابولیسم بدن میشود.
تیروئید کم‌کار علائمی را در افراد مبتلا به هیپوتیروئیدیسم ایجاد می‌کند که از جمله آنها می‌توان به خستگی، افزایش وزن، و حساسیت به سرما اشاره کرد. این اختلال تمام ارگان‌های بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. روش اصلی درمان آن، مصرف دارو و جایگزینی هورمون‌هایی است که به مقدار ناکافی در بدن وجود دارند.
غده تیروئید، عضوی کوچک و به شکل پروانه‌ای است که در جلوی گردن قرار دارد و هورمون‌هایی را تولید می‌کند که متابولیسم یا نحوه استفاده بدن از انرژی را تنظیم می‌کنند. در مواردی که تیروئید دچار کمکاری میشود، احتمال بروز بزرگی غده تیروئید یا گواتر نیز وجود دارد (هرچند این وضعیت بیشتر در پرکاری تیروئید دیده میشود، اما میتواند در افراد با تیروئید کم‌کار نیز مشاهده شود).
علائم کمکاری تیروئید چیست؟
رایج‌ترین نشانه‌های کم کاری تیروئید شامل موارد زیر میشود:
- احساس خستگی
- حساسیت زیاد به سرما
- افزایش وزن غیرمنتظره
- یبوست
- خشکی پوست و مو
- تورم صورت
- تغییر غیرطبیعی و ضخیم شدن صدا
- ضعف در عضلات
- گرفتگی و اسپاسم عضلات
- بی‌نظمی در قاعدگی
- نازک شدن مو
- کاهش ضربان قلب
- افسردگی
- خواب‌آلودگی مداوم در طول روز
- افت سطح هوشیاری و تمرکز
- افزایش شدت خونریزی قاعدگی
- ناباروری
- گواتر
- ترشح شیر از پستان
البته، تمامی این علائم در همه افراد ظاهر نمی‌شوند و شدت آنها نیز میتواند متغیر باشد. در هر حال، انجام آزمایش‌های لازم و مراجعه به پزشک متخصص برای تشخیص دقیق ضروری است. اگر علائم پرکاری تیروئید را معکوس تصور کنید، اغلب به نشانه‌های کمکاری تیروئید خواهید رسید. مهم‌ترین علامت این بیماری کاهش سطح ترشح هورمون تیروئید است که باعث ایجاد اختلال و کاهش در واکنش‌های شیمیایی مرتبط با متابولیسم بدن میشود.
انواع کم کاری تیروئید کدامند؟
کمکاری تیروئید زمانی پدید میآید که غده‌ی تیروئید نتواند به اندازه‌ی کافی هورمون‌های تیروئیدی بسازد، و این مسئله عملکرد اندام‌های مختلف بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. انواع گوناگونی از این اختلال وجود دارد که هر کدام به دلایل متفاوتی رخ میدهند. به طور کلی، کمکاری تیروئید در سه دسته‌ی اصلی جای می‌گیرد:
کمکاری تیروئید اولیه
این نوع، شایع‌ترین شکل این بیماری است که ناشی از اختلال در عملکرد خود غده‌ی تیروئید است. مشکلاتی مانند تیروئیدیت هاشیموتو از عوامل اصلی آن محسوب می‌شوند.
کمکاری تیروئید ثانویه
این نوع زمانی رخ می‌دهد که غده‌ی هیپوفیز، هورمون تحریک‌کننده‌ی تیروئید (TSH) را به اندازه‌ی کافی تولید نمی‌کند، و در نتیجه تولید هورمون‌های T3 و T4 نیز کاهش مییابد. عواملی مانند تومورهای هیپوفیز یا مصرف برخی داروها می‌توانند این نوع کمکاری را به وجود آورند.
کمکاری تیروئید سوم
این نوع، که بسیار نادر است، به دلیل اختلال در هیپوتالاموس ایجاد میشود. در این شرایط، هورمون آزادکننده‌ی تیروتروپین (TRH) به میزان کافی تولید نمیشود، که برای ترشح TSH از هیپوفیز ضروری است.
کمکاری تیروئید مادرزادی
زمانی که نوزادی به دنیا میآید و غده‌ی تیروئید او قادر به تولید کافی هورمون نیست، این اختلال رخ می‌دهد. این بیماری نسبتاً شایع بوده و در هر ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ نوزاد دیده میشود. این مشکل با آزمایش خون از کف پای نوزاد شناسایی میشود. در صورت تشخیص، درمان سریع زیر نظر پزشک متخصص ضروری است؛ در غیر این صورت، نوزاد ممکن است دچار مشکلات جسمی و ذهنی شود.
کمکاری تیروئید خودایمنی
در این حالت، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به غده‌ی تیروئید حمله می‌کند و عملکرد آن را مختل می‌سازد. این اختلال که تیروئیدیت هاشیموتو نامیده میشود، معمولاً با التهاب غده‌ی تیروئید همراه است و در زنان و در دوران بلوغ شایع‌تر است. افراد مبتلا به سایر بیماریهای خودایمنی مانند دیابت، بیشتر در معرض این نوع کمکاری تیروئید هستند.
کمکاری تیروئید یاتروژنیک
این نوع کمکاری به دنبال جراحی یا آسیب به غده‌ی تیروئید رخ می‌دهد. در این شرایط، غده یا بخشی از آن از بین می‌رود یا توانایی تولید هورمون را از دست می‌دهد.
کم کاری تیروئید مرکزی
زمانی که مغز دستور تولید هورمون تحریک‌کننده‌ی تیروئید (TSH) را صادر نمی‌کند، این اختلال ایجاد میشود. این مسئله ممکن است به دلیل مشکلاتی در هیپوتالاموس یا هیپوفیز، یا به علت تروما، تومور، یا درمان‌هایی مانند جراحی و پرتودرمانی باشد.
کمکاری تیروئید در بارداری
در دوران بارداری، این اختلال ممکن است تشدید شود یا از قبل وجود داشته باشد و علائم آن با علائم بارداری اشتباه گرفته شود. خوشبختانه، آزمایش‌های اولیه در اوایل بارداری می‌توانند این مشکل را شناسایی کرده و امکان درمان آن را فراهم کنند.
کمکاری تیروئید در کودکان و نوجوانان
این بیماری یکی از شایع‌ترین اختلالات غده‌ی تیروئید در کودکان است. علاوه بر علائم مشترک با بزرگسالان، کودکان ممکن است دچار تأخیر در رشد، کوتاهی قد، تأخیر در رویش دندان‌های دائمی، یا بلوغ دیررس شوند.
تفاوت کم کاری تیروئید با پرکاری تیروئید چیست؟
کمیت هورمون‌های تیروئید، تفاوت اصلی این دو بیماری را نشان می‌دهد. در کمکاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم)، تولید هورمون توسط غده تیروئید به میزان بسیار کمی کاهش مییابد. اما در پرکاری تیروئید (هایپرتیروئیدیسم)، تولید هورمون به میزانی بیش از نیاز بدن افزایش پیدا می‌کند.
علائم این دو اختلال نیز با یکدیگر تفاوت دارند. به‌عنوان‌مثال، افرادی که به هیپوتیروئیدیسم مبتلا هستند، در تحمل سرما دچار مشکل می‌شوند؛ درحالی‌که کسانی که به پرکاری تیروئید مبتلا هستند، توانایی تحمل گرما را از دست میدهند. از دیگر نشانه‌های پرکاری تیروئید می‌توان به تپش قلب، افزایش اشتها، کاهش وزن، اسهال، تغییرات بینایی، اختلال در چرخه قاعدگی و مشکلات خواب اشاره کرد.
کم کاری تیروئید چه عوارضی دارد؟
نادیده گرفتن مشکلات تیروئید میتواند به بروز عوارض متعددی منجر گردد که مهم‌ترین آنها شامل موارد زیر می‌شوند:
نوروپاتی محیطی: کاهش مداوم هورمون تیروئید میتواند به اعصاب محیطی آسیب وارد کند و علائمی نظیر درد، بی‌حسی یا احساس سوزن‌سوزن شدن در اندام‌ها را به همراه داشته باشد.
اختلال در حفظ تعادل: در سالمندان، سطح بسیار پایین هورمون تیروئید ممکن است مشکلاتی در حفظ تعادل ایجاد کند.
بیماریهای قلبی: کمکاری تیروئید خطر ابتلا به مشکلات قلبی را افزایش می‌دهد و میتواند سطح کلسترول بد (LDL) را بالا ببرد.
ناباروری: کاهش هورمون تیروئید میتواند روند تخمک‌گذاری را مختل سازد و موجب بروز ناباروری شود.
دردهای مفصلی: درد، به‌ویژه در مفاصل و عضلات، و همچنین التهاب تاندون‌ها ممکن است از اثرات کمکاری تیروئید باشد.
مشکلات روانی: کاهش هورمون تیروئید میتواند موجب اختلال در تمرکز و حافظه گردد و همچنین علاقه فرد به فعالیت‌های قبلی را کاهش دهد.
چاقی: با وجود افزایش اشتها، کاهش عملکرد متابولیک ناشی از کمکاری تیروئید ممکن است باعث ذخیره کالری اضافی و افزایش وزن شود.
از کجا بفهمیم تیروئید کم کار داریم؟
روش‌های تشخیص تیروئید کم‌کار شامل معاینه فیزیکی، آزمایش خون و تست‌های تصویربرداری می‌شوند. در ابتدا، پزشک متخصص از طریق معاینه فیزیکی اندازه غده تیروئید را ارزیابی می‌کند. همچنین، وضعیت رطوبت یا خشکی پوست، جنس موها و تورم صورت نیز در این مرحله بررسی می‌شوند.
برای تشخیص دقیق‌تر، پزشک آزمایش خون یا تست تیروئید را پیشنهاد می‌دهد. در شرایط کمکاری تیروئید، میزان هورمون تحریک‌کننده غده تیروئید (TSH) از مقدار طبیعی فراتر می‌رود، در حالی که سطح هورمون‌های تیروئیدی (T3 و T4) کاهش مییابد. این تغییرات در نتایج آزمایش خون، نشانه کمکاری تیروئید هستند و نیاز به جبران کمبود هورمونی را نشان میدهند. در صورتی که بررسی‌های بیشتری لازم باشد، از روش‌های تصویربرداری مانند سی‌تی‌اسکن یا سونوگرافی بهره گرفته میشود.
تشخیص کمکاری تیروئید چگونه است؟
در معاینات بالینی، زمانی که پزشک به علائم کمکاری تیروئید مانند خستگی شدید، خشکی پوست، یبوست و افزایش وزن توجه کند، آزمایش خون برای ارزیابی سطح هورمون‌های تیروئید تجویز میشود.
آزمایش خون برای کمکاری تیروئید
برای تشخیص کم کاری تیروئید، نتایج آزمایش‌های TSH و گاهی هورمون تیروکسین مورد بررسی قرار می‌گیرند. در این آزمایش‌ها، سطح هورمون‌های TSH و T4 اندازه‌گیری میشود. در صورتی که سطح T4 پایین و سطح TSH بالا باشد، نشان‌دهنده کمکاری تیروئید است. این عدم تعادل به دلیل ترشح بیشتر TSH از غده هیپوفیز برای تحریک غده تیروئید به تولید هورمون‌های T4 و T3 ایجاد میشود. بر اساس نتایج آزمایش TSH، پزشک میتواند شدت کم کاری تیروئید و میزان داروی مورد نیاز برای درمان را تعیین کند.
آزمایش TSH
آزمایش TSH میزان هورمون TSH در خون را اندازه‌گیری می‌کند. این هورمون توسط غده هیپوفیز تولید میشود که وظیفه تنظیم سطح هورمون‌های تیروئید را بر عهده دارد. در غده تیروئید، سه نوع هورمون تولید میشود: کلسیتونین، تیروکسین (T4) و تری یدوتیرونین (T3). اگر سطح TSH افزایش یابد، معمولاً سطح هورمون‌های تیروئید نیز بالا می‌رود. این دو هورمون با هم در تعادل هستند و تا زمانی که سطح آنها نرمال باشد مشکلی پیش نمی‌آید، اما هرگونه اختلال در این سیستم میتواند منجر به تولید غیرطبیعی هورمون‌های تیروئید شود که نیاز به تشخیص دقیق دارد.
آزمایش T3
آزمایش T3 برای ارزیابی عملکرد غده تیروئید انجام میشود و به تشخیص اختلالات این غده کمک می‌کند. این آزمایش همچنین برای پیگیری روند درمان بیماران مبتلا به کم کاری یا پرکاری تیروئید مفید است. اگر آزمایش TSH غیرطبیعی باشد یا فرد علائم کمکاری یا پرکاری تیروئید را نشان دهد، آزمایش T3 ضروری میشود.
آزمایش T4
آزمایش T4 برای بررسی عملکرد غده تیروئید و تشخیص کمکاری تیروئید در نوزادان یا برای پیگیری درمان بیماران مبتلا به کمکاری یا پرکاری تیروئید انجام میشود.
آزمایش Free T3
آزمایش Free T3 برای ارزیابی دقیق‌تر عملکرد غده تیروئید به‌ویژه در موارد پرکاری تیروئید انجام میشود. این آزمایش در کنار دیگر آزمایش‌ها مانند TSH، T3 و T4 به کار می‌رود و برای تشخیص دقیق‌تر وضعیت تیروئید، از جمله تیروتوکسیکوز، مفید است.
آزمایش Free T4
آزمایش Free T4 به دلایل مختلفی از جمله بررسی روند درمان اختلالات تیروئید، تشخیص کمکاری تیروئید مادرزادی در نوزادان و ارزیابی عملکرد غده تیروئید انجام میشود. این آزمایش زمانی توصیه میشود که فرد علائم تیروئید، گواتر، ندول تیروئید یا تغییرات غیرطبیعی در نتایج آزمایش TSH داشته باشد یا در حال درمان اختلالات تیروئید باشد. این آزمایش به دو روش خون‌گیری از ورید بازویی یا پاشنه پای نوزادان انجام میشود و نیاز به ناشتا بودن ندارد، اما ممکن است مصرف برخی داروها و مکمل‌ها نتایج را تحت تأثیر قرار دهد.
درمان کم کاری تیروئید
درمان کمکاری تیروئید بهطور کلی ساده است. برای بازگرداندن عملکرد طبیعی بدن، لازم است که ضعف غده تیروئید جبران شود. چون هیپوتیروئیدیسم به‌دلیل کمبود هورمون‌های تیروئیدی ایجاد میشود، با جایگزینی این هورمون‌ها از طریق دارو، می‌توان بیماری را کنترل کرد.
کمکاری تیروئید معمولاً با مصرف روزانه قرص‌های هورمونی به نام لووتیروکسین درمان میشود. این دارو جایگزین هورمون تیروکسین است که در افراد مبتلا به هیپوتیروئیدیسم به‌اندازه کافی توسط غده تیروئید تولید نمیشود. مصرف این دارو به کاهش علائم بیماری کمک می‌کند.
درمان کامل کمکاری تیروئید: درمان قطعی کمکاری تیروئید درمان کمکاری تیروئید بهطور عمده شامل جایگزینی هورمونی دائمی است که معمولاً با داروی لووتیروکسین انجام میشود. این دارو عملکرد هورمون طبیعی تیروکسین (T4) را تقلید می‌کند. برای کنترل علائم بیماری، نظارت دائمی پزشک بر عملکرد غده تیروئید ضروری است.
درمان خانگی و طب سنتی برای کم کاری تیروئید برای درمان کم کاری تیروئید در خانه، بهترین روش تغییر سبک زندگی است که شامل مدیریت استرس، تغذیه مناسب و ورزش منظم میشود. در طب سنتی، گفته میشود که افراد مبتلا به کمکاری تیروئید دچار طبع سرد شده و سردی و بلغم در بدن افزایش مییابد. برای بازگرداندن تعادل بدن، پیشنهاد میشود که گردن اطراف غده تیروئید با روغن‌های خاصی مانند روغن بادام ماساژ داده شود.
برای انجام ماساژ گردن، ابتدا دستان خود را با روغن بادام آغشته کرده و به‌صورت دایره‌ای به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه گردن را ماساژ دهید. این روش به کاهش سردی و بلغم بدن کمک کرده و التهابات بدن را کاهش می‌دهد.
