کیست تخمدان (Ovarian Cysts) یکی از مسائل شایع در حوزه سلامت زنان به شمار می‌رود که احتمال بروز آن پس از شروع سیکل‌های قاعدگی فعال در هر سنی، به‌ویژه در سال‌های باروری، وجود دارد. حتی در دوران یائسگی نیز ممکن است این کیستها ظاهر شوند. بیشتر کیستهای تخمدان بدون خطر و گذرا بوده، بدون نشانه‌های خاصی شکل می‌گیرند و به‌طور خودبه‌خود برطرف می‌شوند. با این حال، برخی از این کیستها ممکن است علائمی مانند درد لگن، نوسانات قاعدگی یا حتی مشکلات حادتر مانند پارگی کیست و پیچ‌خوردگی تخمدان را ایجاد کنند.
تشخیص زودهنگام و مدیریت صحیح این شرایط توسط متخصص زنان میتواند از بروز عوارض جدی پیشگیری کرده و سلامت زنان را بهبود بخشد.
کیست تخمدان چیست؟
تخمدان‌ها، دو ساختار بادامی‌شکل هستند که در دو طرف رحم قرار گرفته و بخشی از دستگاه تناسلی زنان به شمار میآیند. این دو عضو از طریق لوله‌های رحمی به رحم متصل بوده و وظیفه تخمک‌گذاری را بر عهده دارند. همچنین، تخمدان‌ها هورمون‌های استروژن و پروژسترون را نیز ترشح می‌کنند.
ovarian-cysts به کیسه‌ای پر از مایع یا مواد نیمه‌جامد اطلاق میشود که بر روی یا داخل تخمدان‌ها شکل می‌گیرد. کیست تخمدان یکی از مشکلات رایج در میان زنان است که معمولاً در دوره باروری ایجاد میشود؛ هرچند در هر سنی ممکن است بروز یابد.
کیست تخمدان انواع مختلفی دارد و کمتر از یک درصد از آنها ممکن است سرطانی باشند. در بیشتر موارد، زنان علائمی از وجود کیست تخمدان حس نمی‌کنند و مشکلی جدی برایشان به وجود نمیآید؛ چراکه بیشتر کیستها بی‌خطر و خوش‌خیم بوده و بدون نیاز به درمان در عرض چند ماه از بین میروند.
در برخی موارد، دچار پارگی میشود و درد و علائم جدی به همراه دارد؛ بنابراین، در صورت شک به وجود کیست تخمدان، مراجعه به متخصص ضروری است. پزشک برای بررسی رحم، تشخیص و درمان کیست تخمدان، معمولاً ابتدا سونوگرافی را پیشنهاد می‌دهد.
سونوگرافی به مشاهده و ارزیابی اندازه و نوع دقیق کیست کمک میکند و سپس، پزشک براساس نتایج سونوگرافی، روش درمانی مناسب را تعیین می‌نماید. از آنجا که برخی کیستها ممکن است مشکلات جدی به وجود آورند، بهتر است درمان کیست تخمدان را بدون تأخیر آغاز کنید.
انواع کیستهای تخمدان
کیستهای تخمدان در انواع گوناگونی ظاهر می‌شوند و به طور کلی در دو دسته اصلی جای می‌گیرند:
کیستهای عملکردی
بیشتر کیستهای تخمدان از نوع عملکردی بوده و در واکنش به تغییرات بدن طی چرخه قاعدگی (زمان آزادسازی تخمک) پدید میآیند. این کیستها معمولاً بدون نیاز به درمان خاص، پس از یک ماه از بین میروند.
کیست فولیکولی: فولیکول در تخمدان وظیفه آزادسازی تخمک را به عنوان بخشی از چرخه قاعدگی بر عهده دارد. هنگامی که تخمک توسط فولیکول آزاد نشود، کیست فولیکولی شکل می‌گیرد.
کیست جسم زرد: پس از آزاد شدن تخمک توسط فولیکول، هورمونی به نام جسم زرد تولید میشود. تشکیل کیست در این ناحیه باعث تجمع مایع درون جسم زرد و بزرگ شدن غیرعادی آن میشود.
کیستهای غیرعملکردی
برخی از کیستهای تخمدان ناشی از یک بیماری هستند و ارتباطی به چرخه قاعدگی ندارند.
سیست‌آدنوما: این نوع کیست معمولاً روی تخمدان‌ها شکل می‌گیرد و با مایعی رقیق، آبکی یا غلیظ و مخاطی پر میشود.
کیست درموئید (تراتوم): این کیستها از سلول‌هایی تشکیل می‌شوند که میتوانند به انواع بافتهای بدن مانند مو، پوست، دندان یا حتی بافت مغزی تبدیل شوند.
آندومتریوز: این کیستها از تجمع بافت آندومتر تشکیل می‌شوند؛ همان بافتی که هر ماه در طول چرخه قاعدگی دچار خونریزی میشود.
سرطان تخمدان: کیست تخمدانی سرطانی، توده‌ای جامد از سلول‌های سرطانی است.
علل ایجاد کیست تخمدان
دلایلی که ممکن است منجر به بروز کیستهای تخمدان شوند شامل عوامل ژنتیکی، تغییرات هورمونی و آندومتریوز است. همچنین در اوایل بارداری، تشکیل کیست جسم زرد یک روند طبیعی و ضروری محسوب میشود. این کیست از طریق تولید هورمون پروژسترون، از سقط جنین جلوگیری می‌نماید. با شناخت این علل، می‌توان تا حدی از شکل‌گیری کیستها پیشگیری کرد.
۱. ژنتیک
افرادی که سابقه کیست تخمدان در خانواده دارند، ممکن است فرزندانشان نیز به این عارضه دچار شوند؛ بنابراین، کیست تخمدان میتواند زمینه ژنتیکی و ارثی داشته و بدون دلیل خاصی ظاهر شود.
۲. بارداری
در اوایل دوران بارداری، کیست جسم زرد به طور طبیعی در تخمدان زنان شکل می‌گیرد. این کیست هورمون پروژسترون را تولید میکند که برای جلوگیری از سقط جنین و حفظ بارداری تا هفته دوازدهم ضروری است. در صورتی که این کیست از بین برود، احتمال سقط جنین افزایش می‌یابد؛ بنابراین، کیست جسم زرد برای بارداری نقش مهمی ایفا میکند.
۳. تغییرات هورمونی
تغییرات هورمونی میتواند در شکل‌گیری کیستهای تخمدان مؤثر باشد. به عنوان مثال، اگر تخمک‌گذاری رخ ندهد و تخمک آزاد نشود، فولیکول رشد کرده ممکن است به کیست فولیکولی یا لوتئال تبدیل شود. لازم به ذکر است که این کیستها خود نیز میتوانند سبب تغییرات هورمونی شوند.
۴. آندومتریوز
آندومتریوز میتواند باعث بروز کیست‌هایی شود که به “کیست شکلاتی” معروف هستند. در این حالت، بافت رحم در محلی خارج از رحم رشد میکند و به تغییرات هورمونی واکنش نشان می‌دهد. در هر دوره پریود، این بافت نیز دچار خونریزی و ریزش میشود. اغلب این بافت به داخل تخمدان نفوذ کرده و باعث ایجاد کیست شکلاتی میشود.
علائم کیست تخمدان
کیستهای تخمدان اغلب تا زمانی که کوچک باقی بمانند، علائمی ایجاد نمی‌کنند و ممکن است فرد از وجود آنها بی‌اطلاع بماند؛ اما با بزرگ‌تر شدن کیستها، علائم زیر ممکن است ظاهر شوند:
- درد در ناحیه لگن یا کمر
- احساس نفخ در پایین شکم
- درد هنگام مقاربت
- قاعدگی دردناک
- حرکات روده‌ای دردناک
- رشد موهای زائد در صورت
- آکنه و جوش‌های مقاوم
نشانه‌های کیست تخمدان در دوران قاعدگی
یکی از دغدغه‌های مهم بانوان، تأثیر کیست تخمدان بر قاعدگی است. این وضعیت میتواند منجر به نامنظمی‌های قاعدگی شود که ممکن است به شکل تأخیر در شروع قاعدگی یا خونریزی‌های غیرعادی بین دوره‌ها بروز کند. دیگر نشانه‌های کیست تخمدان در دوران قاعدگی برای دختران و زنان عبارتند از:
- درد شدید لگن
- افزایش تکرر ادرار
- تورم و نفخ شدید شکم
- دفع لخته‌های خون در پریود
- قاعدگی‌های بسیار سنگین یا سبک‌تر از حد معمول
عوارض و پیامدهای کیست تخمدان
عوارض کیست تخمدان، به‌ویژه در صورت عدم درمان، بسته به نوع، اندازه و محل کیست متفاوت است. یکی از جدی‌ترین عوارض، پیچ‌خوردگی کیست است که اغلب در کیستهای بزرگ مشاهده میشود. در این شرایط، کیستها ممکن است جابه‌جا شوند و درد شدید لگن، حالت تهوع و استفراغ را به دنبال داشته باشند.
علاوه بر این، در صورت بزرگ‌بودن کیست، احتمال پارگی و بروز خونریزی وجود دارد. در صورتی که پارگی کیست منجر به خونریزی شدید یا علائم شوک شود، نیاز به جراحی ضروری خواهد بود. همچنین، کیست آندومتریوز به دلیل اینکه در سلول‌های پوششی دیواره تخمدان شکل می‌گیرد، در صورت عدم درمان میتواند به‌طور بالقوه سرطانی و خطرناک شود.
از دیگر عوارض تخمدان پلی‌کیستیک می‌توان به افزایش وزن و چاقی اشاره کرد که اغلب به دلیل اختلالات هورمونی به وجود می‌آید. در صورتی که علائمی از کیست تخمدان مشاهده می‌کنید، توجه ویژه‌ای به آن داشته باشید و حتما برای درمان اقدام کنید.
روش‌های تشخیص کیست تخمدان
کیست تخمدان را می‌توان با معاینه دقیق پزشک به‌عنوان یک توده غیرطبیعی و بزرگ شناسایی کرد. سپس برای ارزیابی‌های دقیق‌تر و تعیین روش درمان، از سونوگرافی، سی‌تی‌اسکن، ام‌آر‌آی و دیگر آزمایش‌ها بهره گرفته میشود. روش‌های تشخیص ovarian-cysts عبارت‌اند از:
- سونوگرافی: این روش با استفاده از امواج اولتراسوند، تصویرهایی از اندام‌های داخلی ارائه می‌دهد و برای شناسایی کیست تخمدان کاربرد دارد. سونوگرافی واژینال برای شناسایی دقیق‌تر کیستها توصیه میشود.
- سی‌تی‌اسکن: سی‌تی‌اسکن نسبت به سونوگرافی نتایج دقیق‌تری به دست می‌دهد.
- ام‌آر‌آی: این روش بیشتر برای شناسایی کیست‌هایی که به بدخیمی مشکوک هستند، استفاده میشود.
شناخت و آگاهی از علائم کیست تخمدان در تشخیص زودهنگام آن کمک میکند. یکی از نشانه‌های ابتدایی، پریودهای نامنظم است؛ بنابراین اگر احتمال وجود کیست را می‌دهید، بهتر است دوره قاعدگی، تاریخ شروع و پایان آن را مورد بررسی قرار دهید.
درمان کیست تخمدان
درمان کیست تخمدان با توجه به نوع و اندازه کیست و همچنین تشخیص پزشک متفاوت است. به‌طورکلی، این درمان‌ها شامل مصرف دارو یا انجام جراحی هستند:
- درمان دارویی: مؤثرترین داروها برای درمان کیست تخمدان شامل قرص‌های ضدبارداری (مانند قرص اورژانسی و…) و داروهای هورمونی می‌شوند. این داروها سطح هورمون‌ها را متعادل می‌کنند و از رشد یا تشکیل کیستهای جدید جلوگیری می‌کنند. گاهی اوقات، پزشک ممکن است ترکیبات پروژسترونی را به‌صورت شیاف یا آمپول تجویز کند.
- لاپاراسکوپی: در این روش، برش‌های کوچکی روی شکم ایجاد میشود و کیست از طریق این برش‌ها با کمک لاپاراسکوپ خارج میشود.
- لاپاراتومی: در مواردی که کیست بسیار بزرگ است، از روش لاپاراتومی استفاده میشود که نیاز به برشی بزرگ‌تر روی شکم دارد.
هر دوی این روش‌های جراحی برای درمان کیست تخمدان به کار میروند؛ اما انتخاب روش مناسب بر اساس تشخیص پزشک، اندازه کیست و شرایط بدنی شما انجام میشود.
روش‌های پیشگیری از کیست تخمدان
همان‌طور که می‌دانید، پیشگیری همواره بهتر از درمان است. بسیاری از افراد به سلامت بدن و علائم ovarian-cysts توجه نمی‌کنند، در حالی که با رعایت نکات ساده میتوانند تا حد زیادی از بروز کیست و عوارض آن جلوگیری کنند. انجام ورزش منظم، رعایت رژیم غذایی سالم و حفظ وزن ایده‌آل میتواند به پیشگیری از کیست تخمدان کمک کند:
- ورزش: ورزش منظم یکی از بهترین راه‌ها برای جلوگیری از ovarian-cysts است. فعالیت بدنی منظم به تعادل هورمونی کمک کرده و از ایجاد کیستها پیشگیری میکند.
- کنترل وزن: در خانم‌هایی که شاخص توده بدنی (BMI) بالای 35 دارند، احتمال ابتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCO) بیشتر است. برای پیشگیری از ovarian-cysts، بهتر است BMI در حد زیر 27 نگه داشته شود.
- رژیم غذایی مناسب: تغذیه مناسب نقش مهمی در پیشگیری از کیست تخمدان دارد. مصرف میوه‌ها و سبزی‌های تازه باید در رژیم غذایی گنجانده شود. همچنین پیشنهاد میشود قبل از غذاهای گوشتی، سالاد و میوه مصرف کنید. در پایان، بهتر است موارد زیر از رژیم غذایی حذف یا مصرف آنها کاهش یابد:
- فست‌فودها و چربی‌ها
- مواد قندی و شیرینی‌ها
- کنسروها و مواد غذایی با مواد نگهدارنده
- مصرف هم‌زمان غذاهای دیر هضم
